ΕΜΜΕΣΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΕΥΓΕΝΕΙΑ

Μαίρη Σηφιανού

Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας

Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εισαγωγικα

“The Beatles are more popular than Jesus” (John Lennon, 1964)

Στις κατευθυντικές πράξεις, βασικό κίνητρο για τη χρήση έμμεσου λόγου είναι η ευγένεια (Searle 1979: 36).

Η Θεωρία της Ευγένειας των Βrown και Levinson

πρόσωπο (face): η εικόνα που κάθε άτομο θέλει να παρουσιάζει προς τα έξω.

·     θετική (positive) πλευρά του προσώπου – επιθυμία για επιδοκιμασία και εκτίμηση

·     αρνητική (negative) πλευρά του προσώπου – επιθυμία για ανεξαρτησία κινήσεων

απειλητικές πράξεις (face-threatening acts/FTAs)

σχεδόν όλες οι λεκτικές πράξεις ενέχουν στοιχεία απειλής για το δικό μας πρόσωπο ή/και εκείνο του/της συνομιλητή/τριας μας (π.χ. αίτημα, παράπονο, κλπ.)

    Οι άνθρωποι (λογικά όντα) επιλέγουν τα γλωσσικά μέσα που θεωρούν κατά περίπτωση καταλληλότερα για να αποφύγουν ή να μειώσουν την απειλή που ενυπάρχει στις λεκτικές πράξεις.

Κοινωνικές παράμετροι που καθορίζουν τη λεκτική επιλογή:

·       η κοινωνική απόσταση ανάμεσα στους/στις συνομιλητές/τριες

·       ο βαθμός οικειότητας / φιλικότητας ανάμεσα τους

·       το βάρος (βαθμός απειλητικότητας) της συγκεκριμένης πράξης.

στρατηγικές ευγένειας

                                                                                                                                                                                                                                1. χωρίς λεκτική αποζημίωση

                                                                                                                                                                                άμεσα

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                2. θετική ευγένεια

                                                                                                                                                                                                                                με λεκτική αποζημίωση

                εκτέλεση της λεκτικής πράξης                                                                                                                                                                                                                           3. αρνητική ευγένεια

                                                                                                                                                                                4. έμμεσα

                5. μη εκτέλεση της πράξης

                                                                                                                                                                                    (Από τους Brown και Levinson 1987: 60)

λεκτική αποζημίωση (redressive action): η συσσώρευση γλωσσικών στοιχείων ή/και η δομική ανάπτυξη πέραν της απλής προστακτικής, η χρησιμοποίηση δηλαδή στοιχείων που δεν προσθέτουν τίποτα στο νοηματικό περιεχόμενο του μηνύματος.

Παραδείγματα:

2           άμεσα, χωρίς λεκτική αποζημίωση

(1)                      Άνοιξε το παράθυρο.

(2)                      Δώσε μου το μολύβι σου.

2           με λεκτική αποζημίωση (αρνητική ευγένεια)

(3)                      Θα μπορούσες να ανοίξεις το παράθυρο;

(4)                      Μήπως μπορείς να ανοίξεις το παράθυρο σε παρακαλώ;

(5)                      Θα είχες την καλοσύνη, αν σου είναι εύκολο, να ανοίξεις το παράθυρο;

2           με λεκτική αποζημίωση (θετική ευγένεια)

(6)                      Εκπληκτικό βάζο, από πού το αγόρασες;

(7)                      Ανοίγεις το παράθυρο λίγο;

(8)                      Μωρέ άνοιξε λίγο το παράθυρο, γιατί κοντεύω να σκάσω.

(9)                      Εσύ που είσαι τόσο καλό παιδί, θα πας να μου φέρεις λίγο νεράκι;

2           έμμεσα

(10)        Κάνει ζέστη εδώ μέσα ή εγώ ζεσταίνομαι; (άνοιξε κανένα παράθυρο)

            (11)      Ωχ, έχω ένα τρομακτικό πονοκέφαλο. (δώσε μου μια ασπιρίνη)

            (12)      Μήπως είδες πουθενά την εφημερίδα; (δώσε μου την εφημερίδα)

            (13)      Πάω σινεμά. (δώσε μου χρήματα)

            (14)     Θέλω να κοιμηθώ (χαμήλωσε / κλείσε το ραδιόφωνο / την τηλεόραση,                                 πήγαινε στο άλλο δωμάτιο, φύγε από το κρεβάτι μου, κλπ.)

έμμεσες λεκτικές πράξεις

Έμμεσες λεκτικές πράξεις είναι αυτές που παράγονται με τη βοήθεια άλλων λεκτικών πράξεων, δηλαδή ο/η ομιλητής/τρια υπονοεί κάτι περισσότερο ή κάτι διαφορετικό από αυτό που λέει κυριολεκτικά. Οι έμμεσες λεκτικές πράξεις εμπίπτουν σε δυο βασικές κατηγορίες:

(15)        Μπορείς να μου δώσεις μια ασπιρίνη; (ερώτηση ικανότητας / αίτημα)

(συμβατικά έμμεση λεκτική πράξη / on record conventionally indirect act)

(16)        Ωχ, έχω ένα τρομακτικό πονοκέφαλο.

(δήλωση / αίτημα) (μη συμβατικά έμμεση λεκτική πράξη / off record con conventionally indirect act)

συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις

(17)   Θα μπορούσες να μου δώσεις μια ασπιρίνη (σε παρακαλώ αν θα σου ήταν εύκολο);

(18)        Μου δίνεις μια ασπιρίνη;

    Οι συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις εκφράζουν τυπικότητα και απόσταση μεταξύ των συνομιλητών/τριών (όχι απαραίτητα ευγένεια).

μη συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις

    Σύμφωνα με τη θεωρία της ευγένειας (Brown και Levinson 1978/1987) οι μη συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις (π.χ. (19)) εκφράζουν υψηλότερο βαθμό ευγένειας από τις συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις (π.χ. (20)).

(19)        Ωχ, έχω ένα τρομακτικό πονοκέφαλο.                      είναι πιο ευγενική από

(20)   Θα μπορούσες να μου δώσεις μια ασπιρίνη (σε παρακαλώ, αν θα σου ήταν εύκολο);

(21)   Α:  Πω, πω ξέχασα να πάρω λεφτά από την Τράπεζα και δεν έχω να πληρώ-           σω τη ΔΕΗ που λήγει σήμερα.

Β:  Τι ώρα είναι; Μου φαίνεται προλαβαίνεις να πας. / Και τι θα κάνεις τώρα;

Β:  Πόσα είναι, για να δω μήπως έχω εγώ;

Β:  Ωχ και δεν έχω ούτε κι εγώ χρήματα μαζί μου.

Α:  Μα δεν το είπα για να μου δανείσεις.

·       Ο/Η ακροατής/τρια έχει τη δυνατότητα να ερμηνεύσει την πράξη ως απλή ερώτηση ή αίτημα και να απαντήσει ανάλογα.

·       Ταυτόχρονα και ο/η ομιλητής/τρια μπορεί να αρνηθεί ότι στόχος του/της ήταν το αίτημα, αν στη συνέχεια το κρίνει σκόπιμο.

    Η Blum-Kulka (1987) επισημαίνει ότι για να είναι μια πράξη ευγενική θα πρέπει να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στη σαφήνεια της λεκτικής πράξης και στην απειλή προς το πρόσωπο του/της ακροατή/τριας που απορρέει από τη συγκεκριμένη πράξη.

(22)        Δώσε μου 110 € να πληρώσω τη ΔΕΗ.

(23)        Μήπως θα μπορούσες να μου δανείσεις 110 € να πληρώσω τη ΔΕΗ;

(24)   Πω, πω ξέχασα να πάρω λεφτά από την Τράπεζα και δεν έχω να πληρώσω τη ΔΕΗ που λήγει σήμερα.

    Σε οικεία περιβάλλοντα, μη συμβατικά έμμεσες λεκτικές πράξεις δεν χρησιμοποιούνται για να μειώσουν την απειλή της λεκτικής πράξης αλλά για να δώσουν στον/στην ακροατή/τρια την ευκαιρία να εκφράσει το ενδιαφέρον του ή τη διάθεσή του για προσφορά (Sifianou 1993).

(25)   Π:              Θα βγεις;

Κ:              Ναι, αλλά δεν θ’ αργήσω.

(26)   Κ:              Το σινεμά έχει ακριβύνει πολύ.

Μ:             Πόσο είναι;

Κ:              7 ευρώ.

Μ:             Πάρε λεφτά από το πορτοφόλι μου.

(27)        Ο:                    Το μαύρο φόρεμα θα φορέσεις;

                                                Η:                     Άντε να σου κάνω το χατίρι ν’ αλλάξω.

(28)   Σ:              Θα φας την πιπεριά σου;

Μ:             Πάρ’ την, δε μ’ αρέσουν οι πιπεριές.

(29)   Σ:              Θα φας την πιπεριά σου;

Μ:             [Όχι δεν μου αρέσουν οι πιπεριές]

Σ:              [Μπορώ να την πάρω;]

Μ:             Παρ’ την, δε μ’ αρέσουν οι πιπεριές.

(30)   Σ:              Είναι καλή αυτή η σοκολάτα;

          Α:              Καλή είναι, πάρε.

          Σ:              Ε, να την ισιώσω λιγάκι.

(31)   Μ:             Θα πας στο πανεπιστήμιο αύριο;

Ε:              Ναι, τι ώρα να περάσω να σε πάρω.

(32)   Ε:              Ωχ πάλι ξέχασα τα τσιγάρα μου.

          Μ:                         Δεν πειράζει, έχω εγώ.

Συμπεράσμα

    Συγκεκριμένες δομές (άμεσες ή έμμεσες) δεν εμπεριέχουν κανένα βαθμό ευγένειας. Αποκτούν χαρακτηριστικά ευγένειας ή και αγένειας μέσα στο συγκεκριμένο καταστασιακό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο χρησιμοποιούνται και έχουν απόλυτη σχέση τόσο με τις προθέσεις του ομιλητή όσο και τις προσδοκίες του ακροατή.

Βιβλιογραφία

Bayraktaroğlu, A. and Sifianou, M. (επιμ.) (2001). Linguistic Politeness across Boundaries: The Case of Greek and Turkish. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Blum-Kulka, S. (1987). “Indirectness and politeness in requests: same or different?”. Journal of Pragmatics 11: 131-46.

Brown, P. and Levinson, S. (1987) Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press.

Eelen, G. (2001). A Critique of Politeness Theories. Manchester: St. Jerome.

Leech, G.N. (1983). Principles of Pragmatics. London: Longman.

Levinson, S. (1983). Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.

Mills, S. (2003). Gender and Politeness. Cambridge: Cambridge University Press.

Schegloff, E. A. (1979). “Identification and recognition in telephone conversation openings”. Στο G. Psathas (επιμ.), Everyday Language: Studies in Ethnomethodology. New York: Irvington Publishers, 23-78.

Searle, J. (1979). Expression and Meaning. Cambridge: Cambridge University Press.

Sifianou, M. (1993). “Off-record indirectness and the notion of imposition”. Multilingua 12/1: 69-79.

Watts, R. (2003) Politeness. Cambridge: Cambridge University Press.

Watts, R.J., Ide, S. and Ehlich, K. (επιμ.) (1992). Politeness in Language: Studies in its History, Theory and Practice. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.