ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ: ΕΙΣΩΓΩΓΗ
Κ. Κανάκης
1. Τι είναι γλωσσολογία
1.1 Ένας σχετικά καινούριος κλάδος
1.2 Με τι ασχολούνται οι γλωσσολόγοι;
1.3 Γλωσσομάθεια και γλωσσολογία
1.4 Γενικός ορισμός: Γλωσσολογία είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας
2. Tο αντικείμενο της γλωσσολογίας
2.1 Η γλωσσολογία είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας. Αλλά τι εννοούμε με τον όρο “γλώσσα”; Π.χ. η γλώσσα ως “σύστημα επικοινωνίας” -- προβλήματα με αυτόν τον ορισμό
2.2 Ακολουθούν μερικοί άλλοι ορισμοί για τη γλώσσα (βλ. Lyons 1995 [1981])
2.2.1 ατά τον Sapir (1921), “Η γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινη και μη ενστικτώδης μέθοδος για να μεταδίδουμε ιδέες, συγκινήσεις και επιθυμίες με τη βοήθεια συμβόλων εκουσίως παραγομένων.” Προβλήματα με τον ορισμό:
α) πολλά πράγματα που μεταδίδονται με τη γλώσσα δεν καλύπτοναι από τον ορισμό
β) το αν η γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινη και μη ενστικτώδης είναι συζητήσιμο
2.2.2 Οι Bloch & Trager (1942) γράφουν στο Outline of Linguistic Analysis ότι “Μια γλώσσα είναι ένα σύστημα αυθαίρετων φωνητικών συμβόλων μέσω των οποίων τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας συνεργάζονται μεταξύ τους.”
α) ο ορισμός εστιάζει στην κοινωνική και υπαινίσσεται απλά την επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσας
β) στενή άποψη για το ρόλο της γλώσσας στην κοινωνία
γ) εισάγει μεν την ιδιότητα του αυθαίρετου αλλά περιορίζεται στην προφορική γλώσσα
2.2.3 Ο Hall λέει στο Essay on Language (1968) ότι η γλώσσα είναι “ο θεσμός χάρη στον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν και επιδρούν ο ένας στον άλλο μέσω προφορικών-ακουστικών, αυθαίρετων συμβόλων που χρησιμοποιούνται καθ’ έξιν.”
α) εισαγωγή των εννοιών της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης
β) ο όρος “θεσμός” είναι ενδεικτικός της άποψης ότι η γλώσσα είναι μέρος της κουλτούρας μιας κοινωνίας
γ) “καθ’ έξιν” (συνήθεια), πρβλ. συμπεριφορισμός, σχέση ερεθίσματος/αντίδρασης· δηλώνει συμπεριφορές που αναγνωρίζονται ως στατιστικά προβλέψιμες αντιδράσεις σε συγκεκριμένα ερεθίσματα· πρόβλημα με αυτό το στοιχείο του ορισμού· η γλώσσα είναι ανεξάρτητη από το ερέθισμα
2.2.4 Ο Robins (1979) δεν δίνει έναν τυπικό ορισμό· υποστηρίζει ότι τέτοιοι ορισμοί “είναι συνήθως τετριμμένοι και ελάχιστα πληροφοριακοί, εκτός αν προϋποθέτουν . . . κάποια γενική θεωρία της γλώσσας και της γλωσσικής ανάλυσης.” Αναφέρεται όμως σε ορισμένα εξέχοντα στοιχεία: οι γλώσσες είναι “συστήματα συμβόλων... βασισμένα σχεδόν αποκλειστικά στην καθαρή ή αυθαίρετη σύμβαση”, έχουν όμως ευελιξία και προσαρμοστικότητα.
α) λογικά δεν υπάρχει ασυμβατότητα μεταξύ της άποψης της γλώσσας ως σύστημα έξεων και αυτού· ένα σύστημα έξεων θα πρέπει να μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο
β) όμως η “έξη” δε συνδέεται συνήθως με την προσαρμογή
γ) βλ. επίσης “άπειρη εκτατότητα”: πρέπει να διακρίνουμε την εκτατότητα και τη δυνατότητα τροποποίησης του συστήματος από αυτήν των προϊόντων του συστήματος
2.2.5 Ο Chosmky (1957) γράφει στο Syntactic Structures: “Στο εξής θα θεωρώ ότι μια γλώσσα είναι ένα σύνολο (πεπερασμένο ή μη) προτάσεων, καθεμιά από τις οποίες είναι πεπερασμένη σε έκταση και κατασκευασμένη από πεπερασμένο σύνολο στοιχείων.”
α) σε αντίθεση με άλλους ορισμούς δεν επιδιώκει να καλύψει μόνο φυσικές γλώσσες
β) καθήκον του γλωσσολόγου είναι να προσδιορίσει ποιες από τις πεπερασμένες ακολουθίες στοιχείων σε αυτή τη γλώσσα είναι προτάσεις και ποιες όχι
γ) είναι επίσης καθήκον του θεωρητικού γλωσσολόγου να ανακαλύψει τις τυχόν δομικές ιδιότητες ως προς τις οποίες οι φυσικές γλώσσες διαφέρουν από τις μη-φυσικές
δ) ο ίδιος πιστεύει ότι υπάρχουν τέτοιες, πολύ αφηρημένες δομικές ιδιότητες, που είναι γνωστές στο παιδί πριν την έκθεσή του σε οποιαδήποτε φυσική γλώσσα
ε) διαφορά αυτού του ορισμού στο ύφος και το περιεχόμενο· εστιάζει στις αμιγώς δομικές ιδιότητες των γλώσσών και προτείνει τη μελέτη τους από μια μαθηματικά ορισμένη οπτική γωνία
2.3 Φυσική γλώσσα: ένα σύστημα επικοινωνίας που υπάρχει (δεν κατασκευάζεται) και μαθαίνεται φυσικά από τα μέλη μιας κοινότητας (χωρίς διδασκαλία).
2.4 Άλλα συστήματα επικοινωνίας (φυσικά και τεχνητά)
2.5 Ο όρος “γλώσσα”, για τη γλωσσολογία, περιορίζεται στο φυσικό σύστημα επικοινωνίας που χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο και έχει ως βάση του τον έναρθρο λόγο.
2.6 Γραπτός λόγος και γλώσσα των κωφαλάλων
2.7 Η γλωσσολογία μελετά τη γλώσσα ως φαινόμενο και σκοπός της είναι να καθορίσει τα γενικά χαρακτηριστικά αυτού του φαινομένου.
2.8 Βασικά ερωτήματα που θέτει η γλωσσολογία:
α) Πώς διαρθρώνεται η ανθρώπινη φωνή ούτως ώστε να δημιουργείται η γλώσσα; Δηλαδή, ποια είναι τα στοιχεία της γλώσσας και οι μεταξύ τους σχέσεις;
β) Υπάρχουν χαρακτηριστικά κοινά για όλες τις γλώσσες και, αν ναι, ποια είναι αυτά;
γ) Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στις γλώσσες και πόσο αυθαίρετη ή περιορισμένη είναι η ποικιλία τους;
3. Κλάδοι της γλωσσολογίας
3.1 Θεωρητική γλωσσολογία: ο πυρήνας της γλωσσολογικής επιστήμης
α) φωνητική και φωνολογία
β) μορφολογία
γ) σύνταξη
δ) σημασιολογία
ε) πραγματολογία
3.2 Ψυχογλωσσολογία: μελετά τη σχέση ανάμεσα στη γλωσσική συμπεριφορά και τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που τη συνοδεύουν (πρβλ. απόκτηση πρώτης γλώσσας).
3.3 Κοινωνιογλωσσολογία: μελετά τη γλώσσα σε σχέση με την κοινωνία (πρβλ. διαλεκτολογία).
3.4 Υφολογία: εξετάζει το γλωσσικό “ύφος” και τα διάφορα επίπεδα ύφους (στη λογοτεχνία και όχι μόνο).
3.5 Εφαρμοσμένη γλωσσολογία: επιχειρεί να χρησιμοποιήσει τα συμπεράσματα της έρευνας για την επίλυση πρακτικών προβλημάτων και για τη διδασκαλία της γλώσσας.
3.6 Μαθηματική γλωσσολογία: επικεντρώνεται στις μαθηματικές ιδιότητες της γλώσσας χρησιμοποιώντας σχετικές μεθόδους.
3.7 Υπολογιστική γλωσσολογία: μελέτη της γλώσσας με τη χρήση Η/Υ· κύριο βάρος σε προβλήματα αυτόματης μετάφρασης και τεχνητής νοημοσύνης.
3.8 Κλινική γλωσσολογία: εφαρμόζει τα πορίσματα της έρευνας προκειμένου να διαφωτίσει γλωσσικές ανωμαλίες στην ομιλία και τη γραφή (πρβλ. λογοθεραπεία).
4. Η βιολογική βάση της γλώσσας
4.1 Η ανθρώπινη γλώσσα αποτελεί μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή ικανότητα που δεν είναι διαθέσιμη σε άλλα ζώα.
4.2 Τόσο ο άνθρωπος όσο και τα ζώα χρησιμοποιούν συστήματα επικοινωνίας που βασίζονται σε αισθητικούς συμβολισμούς (φωνητικούς και κινητικούς) για τη δήλωση κάποιου μηνύματος. Αυτή είναι και η μόνη σαφής ομοιότητα.
4.3 Οι διαφορές είναι πολλές:
α) Τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων περιορίζονται σε κλειστά συστήματα συμβόλων που μεταβιβάζουν μόνο βιολογικές ανάγκες (φαγητό, τροφή, σεξουαλική επιθυμία). Ενώ η ανθρώπινη γλώσσα περιέχει τεράστιο λεξιλόγιο και δυνατότητες.
β) Η χρήση των συμβόλων που παράγουν τα ζώα είναι άμεσα συνδεδεμένη με κάποιο περιβάλλον και εμφανίζεται μόνο όταν υπάρχουν κατάλληλα εξωτερικά ερεθίσματα.
γ) Βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας είναι ότι λειτουργεί βάσει γραμματικών κανόνων.
4.4 Η γραμματική δομή και η απεριόριστη δημιουργικότητα της ανθρώπινης γλώσσας.
4.5 Noam Chomsky: η ανθρώπινη γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινη ικανότητα και διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα.
4.6 Πειράματα με πιθήκους: Washoe και Sarah
4.7 Συμπέρασμα: οι νοητικές ικανότητες των πιθήκων δεν διαφέρουν μόνο ποσοτικά αλλά, κυρίως, ποιοτικά από αυτές του ανθρώπου.
5. Ιστορική θεώρηση της γλωσσολογίας
5.1 Αρχαία Ελλάδα
5.1.1 Πλάτωνας και Αριστοτέλης: η γλωσσική μελέτη ως μέρος γενικότερου φιλοσοφικού προβληματισμού.
5.1.2 Βασικά ερωτήματα που θέτουν οι Αρχαίοι:
α) Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και τη φύση των πραγμάτων (Πλάτωνας)
β) Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα, τη σκέψη και τη λογική (Αριστοτέλης)
5.1.3 Ο Κρατύλος του Πλάτωνα: είναι η γλώσσα “φύσει” ή “θέσει”;
5.1.4 “Φύσει”: οι λέξεις συνδέονται με τρόπο φυσικό αλλά και αναγκαίο με τα αντικείμενα αναφοράς τους (πρβλ. ονοματοποιία, ηχοποιητικές λέξεις).
5.1.5 “Θέσει”: οι λέξεις αποτελούν απλώς αυθαίρετα σύμβολα αναφοράς που γίνονται δεκτά με συμβατικό τρόπο από τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας. Αυτή αποδείχτηκε και η επικρατέστερη άποψη που υποστηρίζεται και από τη σύγχρονη γλωσσολογία.
5.1.6 Αριστοτέλης: εισήγαγε τον όρο λόγος (αναφέρεται και στη λογική και στη γλώσσα)
5.1.7 Αναλογία εναντίον ανωμαλίας στη γλώσσα. Αλεξανδρινοί γραμματικοί: Η γλώσσα είναι συστηματική και νομοτελειακή.
5.1.8 Αλεξανδρινοί: θέτουν τις βάσεις για την έννοια της γραμματικής (γραμματική τέχνη= η τέχνη της γραφής). Υπερβολική προσήλωση στο γραπτό λόγο.
5.1.9 Η παράδοση των Αλεξανδρινών και τα χαρακτηριστικά της:
α) Προτεραιότητα του γραπτού λόγου
β) Διδακτική (ρυθμιστική) γραμματική βασισμένη στη γλώσσα των αξιολογότερων λογοτεχνικών έργων. Πρότυπη (standard) γλώσσα.
5.2 Ρωμαϊκή περίοδος - Θαυμασμός των Λατίνων για τους Έλληνες. Κληρονομούν τις ίδιες απόψεις για τη γλώσσα.
5.3 Μεσαίωνας
5.3.1 Κυριαρχεί η διδασκαλία της λατινικής
5.3.2 Σχολαστικοί φιλόσοφοι: συνεχίζουν τη θεωρία των Στωικών και του Αριστοτέλη· οι κατηγορίες της γλώσσας αντανακλούν τις κατηγορίες της λογικής σκέψης.
5.3.3 Απώτερος σκοπός η ανακάλυψη καθολικών αρχών σχετικά με τη σύνδεση της λέξης τόσο με την ανθρώπινη σκέψη όσο και με το αντικείμενο αναφοράς της.
5.4 Αναγέννηση
5.4.1 Εντατική καλλιέργεια της γραμματικής για την κατανόηση των αρχαίων κειμένων
5.4.2 Ενθαρρύνεται η μελέτη των ντόπιων γλωσσών (Δάντης, Θεία ωμωδία)
5.4.3 Πάραυτα επικρατεί και διδάσκεται η λατινική.
5.4.4 Γαλλία, φιλόσοφοι του Port Royal: η γλώσσα αντανακλά τη σκέψη· καθολική γραμματική πίσω από τις τυχαίες διαφορές μεταξύ των γλωσσών.
5.5 19ος αιώνας: Ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία
5.5.1 Η υπόθεση για την αναγωγή των ευρωπαϊκών γλωσσών σε μια κοινή μητέρα γλώσσα, την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή
5.5.2 Γενετική σχέση μεταξύ γλωσσών και γλωσσικές οικογένειες
5.5.3 Αυστηρή μελέτη φωνητικών αντιστοιχιών για την απόδειξη του βαθμού συγγενείας μεταξύ γλωσσών
5.5.4 Ανάπτυξη αυστηρής μεθοδολογίας· διατύπωση φωνητικών νόμων
5.5.5 Βασικά επιτεύγματα της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας:
α) Εγκαθίδρυσε μια αυτηρά επιστημονική μέθοδο περιγραφής της γλώσσας
β) Έδωσε προσοχή στους φθόγγους και την προφορική μορφή της γλώσσας
γ) Ερμήνευσε την ιστορική εξέλιξη σαν κάτι φυσικό και συστηματικό· έδειξε ότι η γλωσσική αλλαγή δεν είναι φθορά.
6. Νεότερη και σύγχρονη γλωσσολογία
6.1 Η γλώσσα έχει δομή: Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας του Ferdidnand de Saussure
6.1.1 Σοβαρές αντιρρήσεις του Saussure για την παραδοσιακή γραμματική
6.1.2 Η γλώσσα αποτελεί σύστημα και διέπεται από κανονικότητα
6.1.3 Άρα η γλώσσα έχει δομή και ο σκοπός της γλωσσολογίας είναι να την περιγράψει.
6.2 Η προτεραιότητα του προφορικού λόγου στη σύγχρονη γλωσσολογία
6.2.1 Επιχειρήματα για την προτεραιότητα του προφορικού λόγου:
α) Ο προφορικός λόγος είναι πολύ προγενέστερος του γραπτού
β) Ο προφορικός λόγος είναι πολύ ευρύτερα διαδεδομένος από τον γραπτό
γ) Το παιδί κατακτά πρώτα την προφορική μορφή της γλώσσας. Η γραφή ως επίκτητη ικανότητα αναπαράστασης της προφορικής γλώσσας.
δ) Το παιδί για να μάθει να επικοινωνεί με τον προφορικό λόγο αρκεί απλά να εκτεθεί σε ένα περιβάλλον όπου μιλιέται μια γλώσσα. Δεν χρειάζεται διδασκαλία.
ε) Στις περισσότερες μορφές γραφής, τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται βασίζονται σε στοιχεία του προφορικού λόγου (αναπαριστούν φθόγγους ή συλλαβές).
6.3 Η γλωσσολογία ως περιγραφική και όχι ρυθμιστική επιστήμη
6.3.1 Αλεξανδρινοί: δεν περιέγραφαν απλά τους κανόνες της γλώσσας αλλά βάσει αυτών δίδασκαν και ρύθμιζαν τη χρήση της.
6.3.2 Επιβολή των κανόνων των κλασικών γλωσσών σε νεότερες ποικιλίες
6.3.3 Saussure: σκοπός της γλωσσολογίας είναι να καταγράψει τη γλώσσα αντικειμενικά, όπως είναι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και όχι να την ρυθμίσει.
6.3.4 Γλωσσικές ποικιλίες και πρότυπη γλώσσα
6.3.5 Πρότυπη γλώσσα: μια ουδέτερη, αντιπροσωπευτική, ενωτική και επίσημη ποικιλία
6.3.6 Κάθε γλωσσική ποικιλία έχει τον ίδιο πλούτο & συστηματικότητα από άποψη δομής
6.4 Το ενδιαφέρον της γλωσσολογίας για τη μελέτη όλων των γλωσσών
6.5 Η διάκριση μεταξύ συγχρονικής και διαχρονικής γλωσσολογικής περιγραφής
6.5.1 Μια αντίδραση στην παραδοσιακή γραμματική
6.5.2 Η περιγραφή της γλώσσας ως σύστημα αυτοτελές σε μια δεδομένη χρονική στιγμή λέγεται συγχρονική περιγραφή.
6.5.3 Η περιγραφή της γλώσσας από ένα προγενέστερο σε ένα μεταγενέστερο στάδιο (της ίδιας γλώσσας) λέγεται διαχρονική περιγραφή.
6.5.4 Προτεραιότητα της συγχρονικής περιγραφής
6.5.5 Παραδείγματα συγχρονικής και διαχρονικής περιγραφής
6.5.6 Ένα παράδειγμα σύγχυσης συγχρονίας και διαχρονίας
6.6 Γλώσσα (langage) -- λόγος (langue) -- ομιλία (parole)
6.6.1 Γλώσσα: έχει γενικότερη εφαρμογή· αναφέρεται σε όλες της εκφράσεις της γλώσσας.
6.6.2 Λόγος: το αφηρημένο γλωσσικό σύστημα που κατέχουν από κοινού όλα τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας για να συνεννοούνται μεταξύ τους.
6.6.3 Ομιλία: είναι τα δεδομένα της γλωσσικής συμπεριφοράς από συγκεκριμένους ομιλητές και σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο· είναι πραγματώσεις γλώσσας.
6.6.4 Η ομιλία είναι ρευστή και συγκυριακή.
6.6.5 Η προτεραιότητα του λόγου στη γλωσσολογική περιγραφή έχει μεθοδολογική αξία.
6.6.6 Παράλληλος διαχωρισμός γίνεται και στην γενετική μετασχηματιστική γραμματική:
α) Γλωσσική ικανότητα - linguistic competence
β) Γλωσσική επιτέλεση (συμπεριφορά, πλήρωση) - linguistic performance
6.7 Σημαίνον (signifiant/signifier) και σημαινόμενο (signifié/signified)
6.7.1 Ο λόγος αποτελείται από ένα σύστημα σημείων
6.7.2 ατά τον Saussure, το γλωσσικό σημείο είναι μια σχέση ανάμεσα σε δύο πράγματα:
α) το σημαινόμενο (signifié) ή την έννοια και
β) το σημαίνον (signifiant) ή την ακουστική εικόνα
6.7.3 Το γλωσσικό σημείο έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά:
α) Είναι αυθαίρετο· δεν υπάρχει φυσική σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου
β) Το σημείο έχει γραμμικότητα· τα στοιχεία που αποτελούν την ομιλία ακολουθούν γραμμικά το ένα το άλλο (εφόσον η ομιλία εντάσσεται μέσα στο χρόνο)
6.8 Συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις
6.8.1 Tο γλωσσικό σημείο (signe linguistique) λειτουργεί σε ένα σύστημα και ορίζεται από σχέσεις ομοιότητας και αντίθεσης του στοιχείου αυτού με όλα τα άλλα στοιχεία στο σύστημα.
6.8.2 Συνταγματικές σχέσεις: οι σχέσεις ενός γλωσσικού στοιχείου με άλλα στοιχεία που προηγούνται ή έπονται μέσα στην ίδια συντακτική ενότητα, λέξη, φράση ή πρόταση· είναι σχέσεις εν παρουσία (in presentia)
6.8.2 Παραδειγματικές σχέσεις: σχέσεις με στοιχεία που δεν εντάσσονται στην ίδια συνταγματική ενότητα αλλά υπάρχουν και λειτουργούν στο γλωσσικό σύστημα· είναι σχέσεις εν απουσία (in absentia). Μπορούν επίσης να είναι σχέσεις αντικατάστασης.
6.9 Ορισμός των γλωσσικών στοιχείων και κατηγοριών πρέπει να βασίζεται σε τυπικά κριτήρια (μορφή, κατανομή) και όχι σε σημασιολογικά
6.9.1 Παραδοσιακή γραμματική: σημασιολογικά κριτήρια για τις γραμματικές κατηγορίες
6.9.2 Σημασιολογικές έννοιες όπως “πράγμα”, “ενέργεια”, “κατάσταση” δεν έχουν αντικειμενική και ανεξάρτητη αξία. Προβλήματα με τέτοιους ορισμούς.
6.9.3 Κάθε στοιχείο έχει μια αξία (valeur) βάσει της θέσης του μέσα στο όλο σύστημα· η θέση αυτή εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της εξωτερικής του μορφής.
6.10 Η γλωσσολογία ως αυτόνομη επιστήμη: διαχωρισμός από τη φιλοσοφία & φιλολογία
6.11 Η σχετική (και όχι καθολική) αξία των στοιχείων του γλωσσικού συστήματος
6.11.1 Τα γλωσσικά σημεία έχουν ισχύ μόνο μέσα στο σύστημα της συγκεκριμένης γλώσσας
6.11.2 Π.χ. το όνομα στα ελληνικά έχει πτώση, αριθμό και γένος, αλλά όχι και στα αγγλικά.