ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ: ΦΩΝΗΤΙΚΗ & ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ

Κ. Κανάκης

Ι. ΦΩΝΗΤΙΚΗ

1. Εισαγωγή - η μελέτη των φυσικών ιδιοτήτων των γλωσσικών φθόγγων

1.1 Τα νοήματα και η φωνή είναι ύλη· υπάρχουν αντικειμενικά & ανεξάρτητα από τη γλώσσα.

1.2 Γλώσσα είναι η μορφή που παίρνει η φωνητική ύλη για να εκφράσει έννοιες.

1.3 Ο Saussure διακρίνει δύο πλευρές της γλώσσας, ύλη και μορφή.

1.4 Το ίδιο αντικείμενο αναφοράς έχει διαφορετική μορφή από γλώσσα σε γλώσσα.

1.5 Το παράδειγμα των ηχοποιητικών λέξεων, π.χ. γαβγίζει και it barks.

1.6 Οι διαφορές των γλωσσών ως διαφορές μορφής.

1.7 Διάρθρωση της γλώσσας σε δύο κύρια επίπεδα: φωνολογικό και γραμματικό. Διαφορετική λειτουργία της βασικής μονάδας κάθε επιπέδου.

 

2. Τι περιγράφει η φωνητική

2.1 Η φωνητική περιγράφει τις φυσικές ιδιότητες των φθόγγων μιας φυσικής γλώσσας, την προφορά μιας γλώσσας. –ώς προφέρονται οι λέξεις χωριστά αλλά και συνδυασμένες σε φράσεις και προτάσεις.

2.2 Μερικές βασικές παρατηρήσεις:

α) δεν έχουμε δυσκολία να συλλάβουμε τους φθόγγους της γλώσσας μας ως ξεχωριστά στοιχεία, αλλά όταν ακούμε μια ξένη γλώσσα, οι φθόγγοι της μας φαίνονται συγκεχυμένοι. Ερμηνεύουμε την ομιλία βασιζόμενοι στο φθογγικό σύστημα.

β) Αναλύοντας την ομιλία με φασματογράφο βλέπουμε ότι δεν υπάρχουν φυσικά όρια για το τέλος ενός γλωσσικού ήχου και την αρχή ενός άλλου. Η ομιλία είναι συνεχές, αλλά την αντιλαμβανόμαστε ως αποτελούμενη από ξεχωριστά τεμάχια/τμήματα με βάση το συγκεκριμένο φθογγικό σύστημα μιας γλώσσας.

γ) Έχουμε την ικανότητα να διακρίνουμε ποιοι από τους ήχους που παράγονται στη στοματική κοιλότητα είναι γλωσσικοί ήχοι (φθόγγοι) και ποιοι όχι (π.χ. φιλί, χασμουρητό).

δ) Αναλύοντας τις ακουστικές ιδιότητες μιας λέξης, ή ενός ήχου με τον φασματογράφο, βλέπουμε πως όταν επαναλαμβάνεται πολλές φορές από έναν ομιλητή, κάθε φορά που προφέρεται ο ίδιος ήχος η ακουστική εικόνα είναι διαφορετική. Παρόλα αυτά οι ομιλητές μιας γλώσσας αγνοούν αυτές τις διαφορές και εκλαμβάνουν την κάθε περίπτωση σαν ακριβή επανάληψη της πρώτης.

2.3 Αφαίρεση στην ερμηνεία των δεδομένων της ομιλίας. Από τις φυσικές ιδιότητες των ήχων αφαιρούμε αυτές που είναι γλωσσικά άσχετες γιατί καθοδηγούμαστε από το φθογγικό σύστημα της γλώσσας. παραδείγματα.

 

3. Φωνητικές κατηγορίες και σύμβολα

3.1 Φωνητική περιγραφή βάσει φωνητικών συμβόλων -- το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (ΔΦΑ)

3.1.1 Φωνητική και ορθογραφική (γραφηματική) αναπαράσταση.Παραδείγματα.

3.2 Η φωνητική αναπαράσταση συνοδεύεται από τετράγωνες αγγύλες [].

3.3 Φθόγγοι (φωνές): ήχοι που παράγονται από τα ανθρώπινα όργανα ομιλίας στο βαθμό που αυτοί παίζουν κάποιο ρόλο σε μια φυσική γλώσσα.

3.4 Η φωνητική εξετάζει λεπτομερώς τους φθόγγους που χρησιμοποιούν οι γλώσσες και υποδιαιρείται σε:

α) αρθρωτική φωνητική: εξετάζει την ακριβή διαμόρφωση των φωνητικών οργάνων κατά την παραγωγή των φθόγγων.

β) ακουστική φωνητική (acoustic phonetics): μελετά τις ακουστικές ιδιότητες των φθόγγων.

γ) ακροατική φωνητική (auditory phonetics): μελετά τον τρόπο με τον οποίο το αυτί και ο εγκέφαλος του ακροατή αντιλαμβάνεται και αναγνωρίζει τους φθόγγους.

 

4. Φωνητικά χαρακτηριστικά

4.1  ατάταξη των φθόγγων σε διάφορες τάξεις ανάλογα με τις αρθρωτικές και ακουστικές τους ιδιότητες.

4.2 [+συμφωνικό]: π.χ. [k], [l], [z], [-συμφωνικό]: π.χ. [i], [o], [j]

4.3 [+φωνηεντικό]: π.χ. [e], [u], [a], [-φωνηεντικό]: π.χ. [p], [v], [j]

4.3.1 Με βάση τα δύο χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται τέσσερις βασικές τάξεις φθόγγων:

	[συμφωνικό]	[φωνηεντικό]
σύμφωνα	+	-
φωνήεντα	-	+
υγρά	+	+
ημίφωνα	-	-

4.4 [+αντηχητικό]: π.χ. [m], [n], [a], [-αντηχητικό]: π.χ. [d], [s]

4.5 [+έρρινο]: π.χ. [m], [n], [-έρρινο]: π.χ. [f], [γ]

4.6 [+ηχηρό]: π.χ. [b], [d], [g], [-ηχηρό]: π.χ. [p], [t], [k]

4.7 [+διαρκές]: π.χ. [f], [x], [ð], [-διαρκές]: π.χ. [k], [t]

4.8 [+εμπρόσθιο]: [b], [v] π.χ. , [-εμπρόσθιο]: π.χ. [k’], [γ]

4.9 [+κορονικό]: [t], [d], [θ] π.χ. , [-κορονικό]: π.χ. [f], [p]

4.10 [+οπίσθιο]: π.χ. [k], [x], [-οπίσθιο]: π.χ. [m], [n], [s]

4.11 [+υψηλό]: π.χ. [x’], [k], [-υψηλό]: π.χ. [r], [t]

4.12 [+συριστικό]: π.χ. [s], [z], [-συριστικό]: π.χ. [ð], [θ]

4.13 [+πλευρικό]: π.χ. [l], [l’], [-πλευρικό]: π.χ. [f], [x], [b]

4.14 Ειδικά για τα φωνήεντα χρησιμοποιούμε τα εξής διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά:

[+εμπρόσθιο]	[i], [e]
[-εμπρόσθιο]	[a], [o], [u]
[+υψηλό]	[i], [u]
[-υψηλό]	[e], [a], [o]
[+χαμηλό]	[a]
[-χαμηλό]	[i], [e], [o], [u]

 

5. Οι φθόγγοι της νέας ελληνικής

5.1 Πίνακας συμφώνων της ελληνικής

5.2 Πίνακας φωνηέντων της ελληνικής

5.3 Παραδείγματα φωνητικής μεταγραφής

 

6. Υπερτεμαχιακά φωνητικά στοιχεία

6.1 Τεμαχιακά/τμηματικά φωνητικά στοιχεία (φθόγγοι): διαδέχονται το ένα το άλλο αλυσιδωτά

6.2 Υπερτεμαχιακά ή προσωδιακά στοιχεία: στοιχεία που συνεκφέρονται με τα τεμαχιακά. Αυτά συνδέονται με τη φωνολογική ενότητα της συλλαβής όπου και εντοπίζονται.

6.3 Συλλαβή: φωνολογικό τεμάχιο μιας λέξης που περιέχει ένα συλλαβικό στοιχείο, τον πυρήνα, (που είναι συνήθως ένα φωνήεν αλλά μπορεί να είναι και σύμφωνο σε κάποιες γλώσσες) και προαιρετικά μόνο άλλα, μη συλλαβικά, στοιχεία.

6.4 Διάφοροι τύποι συλλαβών της ελληνικής, π.χ. Φ, ΣΦ, ΣΣΦ, ΣΣΣΦ, ΦΣ, κλπ.

6.5 Δυναμικός τόνος: Μία ή περισσότερες συλλαβές προφέρονται πιο δυνατά από τις άλλες. Τα φωνήεντα σ’ αυτές τις συλλαβές έχουν τόνο ενώ τα άλλα είναι άτονα, π.χ. [nόmos] - [nοmόs].

6.6 Μουσικός τόνος: Οι συλλαβές μιας λέξης διαφέρουν ανάλογα με τη μουσική κλίμακα στην οποία προφέρονται (αρχ. ελληνικά, βιετναμέζικα, κλπ.). Σε αυτές τις γλώσσες διακρίνουμε τις συλλαβές ως υψηλότερες ή χαμηλότερες, ανερχόμενες ή κατερχόμενες. Πρβλ. το πολυτονικό σύστημα της ελληνικής που επινόησαν οι Αλεξανδρινοί.

6.7 Διάρκεια: Διαφοροποίηση φωνηέντων σε βραχέα και μακρά· αλλά και συμφώνων σε διπλά.

 

ΙΙ. ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ

1. Οι σχέσεις των φθόγγων σε συγκεκριμένο φωνητικό σύστημα

1.1 Από τις φυσικές ιδιότητες των φθόγγων στην εξέταση της λειτουργίας τους σε μια γλώσσα.

1.2 Φωνολογία: Η μελέτη της λειτουργίας των φθόγγων μέσα σε ένα συγκεκριμένο γλωσσικό σύστημα (διάκριση μεταξύ φωνολογίας και φωνητικής). Αυτό γίνεται ερευνώντας τις (συνταγματικές και παραδειγματικές) σχέσεις που συνάπτουν· την κατανομή τους.

1.3  Κατανομή ενός φθόγγου είναι το γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο απαντά, δηλ. τα στοιχεία που βρίσκονται πριν και μετά τον φθόγγο που εξετάζουμε.

1.4 Σχέση λειτουργικής αντίθεσης - ελάχιστα ζεύγη - φωνήματα.

1.4.1 Παρατηρήστε τις παρακάτω λέξεις:

[tόnos]    -    [pόnos]

Οι δύο αυτές λέξεις αποτελούν ελάχιστο ζεύγος. Πρόκειται για διαφορετικούς υπαρκτούς τύπους της ελληνικής που έχουν μάλιστα διαφορετική έννοια. Επιπλέον η διαφορά τους έγκειται στη χρήση του [t] στην πρώτη και του [p] στη δεύτερη. Οι δύο αυτοί φθόγγοι λοιπόν βρίσκονται σε σχέση λειτουργικής αντίθεσης και αποτελούν διαφορετικά φωνήματα της ελληνικής. Έχουν διαφοροποιητική αξία στο γλωσσικό σύστημα της ελληνικής. οπότε μιλάμε για τα φωνήματα /t/ και /p/ (προσοχή! αναπαριστούμε τα φωνήματα με πλάγιες γραμμές //).

1.5 Ελάχιστο ζεύγος αντίθεσης λέγεται ένα ζεύγος λέξεων που διαφέρουν κατά ένα φώνημα. Εμφανίζουν άμεσα τη διαφοροποιητική αξία των φωνημάτων.

1.6 Εξετάζοντας ελάχιστα ζεύγη με άλλους φθόγγους της ελληνικής μπορούμε να εντοπίσουμε και τα άλλα φωνήματα της ελληνικής γλώσσας (δηλ. φθόγγους με διαφοροποιητική αξία).

1.6.1 Εντοπισμός των φωνημάτων της ελληνικής

1.7 Η κλασική αμερικανική φωνημική ορίζει το φώνημα βάσει δύο κριτηρίων: (α) φωνητική ομοιότητα και (β) κατανομή (λειτουργική αντίθεση, μερική επικάλυψη στην κατανομή). Τα φωνολογικά στοιχεία (φωνήματα) θα πρέπει να είναι σε λειτουργική αντίθεση σε μια τουλάχιστον θέση στο γλωσσικό σύστημα.

1.8 Συμπληρωματική κατανομή - αλλόφωνα. Στα ελληνικά έχουμε φθόγγους όπως [k], [k’], [x], [x’], [g], [g’], [γ], [γ’], κλπ. αλλά από αυτά αναγνωρίσαμε ως φωνήματα μόνο τα /k/, /x/, /g/, /γ/. Η κατανομή και η λειτουργία τους είναι πολύ διαφορετική. Τα [k’], [x’], [g’], [γ’] απαντούν στα ελληνικά σε συγκεκριμένο περιβάλλον, δηλ. πριν από φωνήεντα /i/ και /e/, ενώ τα [k], [x], [g], [γ] απαντούν πριν από τα /a/, /o/, /u/. Αυτή η διαφορά είναι συστηματική. Τα δύο σετ φθόγγων λοιπόν είναι σε συμπληρωματική κατανομή.

1.8.1 Δύο η περισσότεροι φθόγγοι που είναι φωνητικά παρόμοιοι και βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή ονομάζονται αλλόφωνα· αποτελούν επιφανειακές ποκιλίες (πραγματώσεις) του ίδιου φωνήματος. Έτσι το φώνημα /k/ στα ελληνικά έχει ως αλλόφωνα τα [k], [k’], κλπ.

1.9 Σχέση ελεύθερης εναλλαγής/ποικιλίας. Λέμε ότι δυο φθόγγοι βρίσκονται σε ελεύθερη εναλλαγή όταν εναλλάσσονται ελεύθερα στο ίδιο περιβάλλον. Αυτό μπορεί να συμβαίνει τόσο με φωνήματα όσο και με αλλόφωνα. Παραδείγματα.

1.10 Τα φωνήματα είναι πιο αφηρημένα από τους φθόγγους. Οι φθόγγοι ως αλλόφωνα φωνημάτων αποτελούν τις πραγματώσεις των φωνημάτων στην ομιλία.

 

2. Φωνολογικά φαινόμενα (πάθη φωνημάτων)

2.1 Αφομοίωση: Φωνητική αλλαγή κατά την οποία ένα φώνημα αλλάζει κάποια στοιχεία του προκειμένου να προσομοιωθεί με ένα τεμάχιο του περιβάλλοντός του. Π.χ.

α) sin oδévo    à sinoδévo    (Προσοχή!!  Σ+Φ ΔΕΝ υπάρχει αλλαγή)

β) sin tréxο     à  sindréxo

γ) sin ponό     à simbonό

δ) sin fonό     à simfonό, sinfonό

ε) sin kinonό à singinonό     (Προσοχή!! To "n" είναι υπερωικό εδώ!)

2.2 Ανομοίωση: Ένα φώνημα αλλάζει ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά του προκειμένου να διαφοροποιηθεί από κάποιο στοιχείο του περιβάλλοντός του. Π.χ.

α) aγapi-θ-ό     

β) δiavas-t-ό    (àπρβλ. δiavas-θ-ό)

γ) γraf-t-ό        (àπρβλ. γraf-θ-ό)

δ) δiox-t-ό        (àπρβλ. δiox-θ-ό)

2.3 Αποβολή (αφαίρεση): Φαινόμενο κατά το οποίο αποβάλλεται ένα ολόκληρο τεμάχιο. Π.χ.

α) apό arnùme à aparnùme

β) apό elpìzo    à apelpìzo

2.4 Προσθήκη (επένθεση): Το αντίθετο της αποβολής. Προστίθεται ένα τεμάχιο. Π.χ.

α) akù-o    à  (akù-γ-o)

β) (àku-a) à  àku-γ-a

2.5 Μετάθεση: Αλλαγή της αρχικής θέσης ενός η περισσοτέρων φωνημάτων. Σπάνιο. Π.χ.

ariθmόs à  arθimόs

2.6 Συναίρεση: Δύο διαφορετικά τεμάχια συνδυάζονται και παράγουν ένα τρίτο. Παραγωγικό φαινόμενο στα αρχ. ελληνικά. Π.χ.

α) dàse-os à  dàsûs     (Προσοχή! Τα αρχ. ελληνικά ΔΕΝ έχουν /ð/, μόνο /d/)

β) dàse-a à  dàsê

 

3. Γενετική φωνολογία: Η θεωρία διαφοροποιητικών χαρακτηριστικών

3.1 Η ΓΦ απορρίπτει το φώνημα ως βασική κι ελάχιστη μονάδα και προτείνει ότι η αντιπροσωπευτική μονάδα της φωνολογίας είναι το διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό (ΔΧ).

3.2 Πρβλ. παραπάνω περιγραφή των φθόγγων ως δέσμες φωνητικών χαρακτηριστικών.

3.3 Ερώτημα: Μπορούν αυτά τα χαρακτηριστικά να λειτουργήσουν ως πιο αφηρημένες μονάδες; Η απάντηση της ΓΦ είναι καταφατική. Οι Chomsky & Halle (1968) υποστηρίζουν τα ΔΧ έναντι των φωνημάτων.

3.4 Παράδειγμα φωνημικής και ΓΦ ανάλυσης για τα [+οπίσθια] σύμφωνα της ελληνικής.

3.5 Η έννοια της φυσικής τάξης στοιχείων - δυνατότητα μεγαλύτερης γενίκευσης.

3.5.1 Φυσική τάξη: είναι μια ομάδα φωνολογικών τεμαχίων που για να καθοριστεί ως σύνολο απαιτούνται λιγότερα ΔΧ από όσα χρειάζονται για να περιγραφεί πλήρως το κάθε μέλος της τάξης χωριστά. Παράδειγμα το /p/ σε σχέση με το σύνολο /p/, /t/, /k/.

3.6 Σ’αυτή τη θεωρία τα σύμβολα του ΔΦΑ πρέπει να θεωρηθούν ως δέσμες ΔΧ.

 

4. Η έννοια του προβλέψιμου ή περιττού

4.1 Τα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά που μπορούν να προβλεφθούν (από το γλωσσικό περιβάλλον όπου εμφανίζονται) ονομάζονται περιττά ή προβλέψιμα.

4.2 Π.χ. η ουρανικοποίηση του /k/ σε συγκεκριμένο περιβάλλον δεν εμφανίζεται στο αφηρημένο επίπεδο των φωνημάτων. Είναι προβλέψιμη.

4.3 Όμως προστίθεται στην φωνητική αναπαράσταση (όπου είναι απαραίτητο να αποδοθεί η ακριβής προφορά) με έναν κανόνα ο οποίος θα μας δώσει από την υποκείμενη (βαθειά ή φωνολογική) δομή τη φωνητική αναπαράσταση.

4.4 Αρχιφώνημα: Ένα αφηρημένο στοιχείο που δεν έχει δικά του χαρακτηριστικά άρθρωσης αλλά τα παίρνει από το περιβάλλον του (φαινόμενο ουδετεροποίησης).

4.5 Τα ΔΧ χρησιμοποιούνται και στο υποκείμενο (φωνολογικό) επίπεδο και στο φωνητικό αλλά με διαφορετική λειτουργία:

α) στο φωνητικό επίπεδο αποτελούν περιγραφικά στοιχεία για τις αρθρωτικές και ακουστικές ιδιότητες και μπορούν να έχουν περισσότερες από δύο τιμές, δηλ. [+], [-] και [+/-].

β) στην υποκείμενη δομή λειτουργούν ταξινομικά και έχουν μόνο δύο τιμές, δηλ. [+] και [-].

 

5. Μετρική και αυτοτεμαχιακή φωνολογία

5.1 Φωνολογικές θεωρίες των υπερτεμαχιακών στοιχείων και του δυναμικού και μουσικού τόνου. Αντίδραση στην προσήλωση στα τεμαχιακά στοιχεία της γλώσσας.

5.2 ΜΕΤΡΙΚΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ: αναγνώριση της συλλαβής ως ανεξάρτητης φωνολογικής ενότητας. Τα στοιχεία της συλλαβής έχουν ιεραρχική δομή. Η ΜΦ μας δίνει καλύτερη βάση για την ερμηνεία φαινομένων όπως ο τονισμός και η μετακίνηση του τόνου.

5.3 ΑΥΤΟΤΕΜΑΧΙΑΚΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ: Υποστηρίζει ότι η φωνολογική δομή είναι πολυδιάστατη και όχι μονοδιάστατη. Τα τεμαχιακά στοιχεία λειτουργούν σε ένα επίπεδο ενώ τα υπερτεμαχιακά σε ένα άλλο. Πέρα από τον επιτονισμό εξετάζει φαινόμενα όπως η αφομοίωση και η φωνηεντική αρμονία.