0.1 Διάκριση δύο επιπέδων στον ανθρώπινο λόγο:

α) το πρωτεύον (γραμματικό ή/και συντακτικό) και

β) το δευτερεύον (φωνολογικό)

0.2 Γραμματική: όρος που πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους με πολύ ευρεία έννοια που περιελάμβανε κάθε πλευρά της μελέτης της γλώσσας. Αργότερα η χρήση του όμως περιορίστηκε στη μελέτη της περιγραφής της κλίσης των ονομάτων, επιθέτων, ρημάτων, κλπ. Σήμερα, η ΓΜΓ χρησιμοποιεί τον όρο “γραμματική” πολύ γενικά καλύπτοντας όλα τα γλωσσικά επίπεδα περιγραφής.

0.3 Η ΓΜΓ ονομάζει “γραμματική” όλη την περιγραφή του langue (λόγος) του Saussure ή του competence (γλωσσική ικανότητα) του Chomsky.

0.4 Σύνταξη/συντακτικό/συντακτικός: ο όρος “σύνταξη” άρχισε να χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους συνδυασμούς των λέξεων σε μεγαλύτερες ενότητες (φράσεις, προτάσεις). Η γενετική θεωρία χρησιμοποιεί τον όρο “σύνταξη” για να αναφερθεί στο επίπεδο όπου οι μονάδες είναι φορείς έννοιας, δηλ. μορφήματα και λέξεις, και περιγράφει τον τρόπο που συνδυάζονται στις προτάσεις.

0.5 Θα χωρίσουμε το συντακτικό επίπεδο σε δύο μέρη:

α) το μορφολογικό που μελετά την εσωτερική δομή των λέξεων και

β) το καθαρά συντακτικό που μελετά την οργάνωση μεγαλύτερων ενοτήτων όπως οι φράσεις και οι προτάσεις.

0.6 Σσχετική αμφισημία του όρου “συντακτικό επίπεδο”

1.1 Οι μονάδες του μορφολογικού (μορφοσυντακτικού) επιπέδου είναι φορείς έννοιας σε αντίθεση με το φωνολογικό επίπεδο (φωνήματα).

1.2 Εντοπισμός και περιγραφή της ελάχιστης μονάδας του συντακτικού επιπέδου.

1.3 Η παραδοσιακή γραμματική θεωρεί τη λέξη ως την ελάχιστη, βασική μονάδα αυτού του επιπέδου. Ξεκινά από τη λέξη και εξετάζει τις διάφορες μορφές που παίρνει κατά την κλίση, την σύνθεση και την παραγωγή.

1.4 Ενώ η λέξη αποτελεί βασική μονάδα της μορφοσύνταξης, μπορούμε εύκολα να δείξουμε ότι οι λέξεις δεν είναι οι ελάχιστες μονάδες αυτού του επιπέδου.

1.5 Σε πολλές περιπτώσεις οι λέξεις αποτελούν σύνθετες μονάδες και τα επιμέρους στοιχεία τους έχουν το καθένα συγκεκριμένη έννοια ως μονάδες στο μορφοσυντακτικό επίπεδο.

1.6 Π.χ. οι τύποι αντίσταση, άνθρωπος, έγραψα, κατάσταση, παράφραση, κλπ. μπορούν να αναλυθούν σε μικρότερα στοιχεία καθένα από τα οποία είναι φορέας σημασίας.  Καθένα από αυτά μπορεί να εμφανιστεί μόνο του ή μαζί με άλλα στοιχεία και να δημιουργήσει άλλες λέξεις όπως αντίπαλος, γράψατε, γράψιμο, ανθρωποκεντρικός.

1.7 Τα στοιχεία /andi-/, /-stasi/, /anθrop-/, /γrap-/, κλπ. έχουν το καθένα μια συγκεκριμένη έννοια η οποία παραμένει σταθερή σε άλλους πιθανούς συνδυασμούς.

1.8 Το ίδιο συμβαίνει όμως και με τα στοιχεία /e-/, /-s/, /-a/ στις παραπάνω λέξεις. Μόνο που η σημασία τους είναι γραμματική (σημαδεύουν γραμματικές κατηγορίες) και όχι λεξική.

1.9 Τα μορφήματα είναι ελάχιστοι γλωσσικοί τύποι που λειτουργούν στο μορφοσυντακτικό επίπεδο με (γενικά) σταθερή μορφή και έννοια. Τα μορφήματα διακρίνονται σε:

α) ελεύθερα μορφήματα: είναι αυτά που μπορούν να σταθούν μόνα τους ως λέξεις. –.χ. από, εδώ, εκεί, εσύ, και, κλπ.

β) δεσμευμένα μορφήματα: είναι αυτά που βρίσκονται μόνο σε συνδυασμό με άλλα. –.χ. όλα τα μορφήματα στο έγραψα /é-γrap-s-a/.

γ) ελευθερώσιμα μορφήματα: είναι άλλοτε ελεύθερα και άλλοτε δεσμευμένα (μπορούμε να τα θεωρήσουμε όμως και απλά ως ελεύθερα μορφήματα).

1.10 Ρίζα: το μόρφημα που αποτελεί φορέα λεξικής σημασίας μιας πολυμορφηματικής λέξης.

1.12 Προσφύματα: άλλα μορφήματα που συνδυάζονται με τη ρίζα και δίνουν μια λέξη. Διακρίνονται ανάλογα με το που προσκολλούνται σε:

α) προθήματα: προσκολλούνται πριν από τη ρίζα ή το θέμα

β) επιθήματα: προσκολλούνται μετά τη ρίζα ή το θέμα

γ) ενθήματα: που είναι πολύ σπάνια και εμφανίζονται μέσα στη ρίζα.

2.1 Κατά τον Ch. Hockett, και αντίθετα με τον Bloomfield, ενώ το μόρφημα πρέπει να έχει απαραίτητα σταθερότητα στην έννοια, η μορφή του μπορεί να ποικίλει (βλ. παραπάνω).

2.2 Ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε τύπους όπως /γraf-/ και /γrap-/; Σημασιολογικά είναι οι ίδιοι αλλά διαφέρουν μορφολογικά.

2.3 Η φωνολογική διαφορά είναι επιφανειακή μόνο και προέρχεται από τις φωνολογικές πιέσεις του περιβάλλοντός τους. Λέμε λοιπόν ότι αποτελούν το ίδιο μόρφημα.

2.4 Τύποι όπως οι /γraf-/ και /γrap-/ ονομάζονται αλλόμορφα του μορφήματος {γraf-}.

2.5 Τα αλλόμορφα ενός μορφήματος βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή. Π.χ. ράβω, ράψω, ραφτώ, κλπ.

2.6 Φωνολογικά καθορισμένη αλλομορφία: πολύ παραγωγικό φαινόμενο- παραδείγματα.

2.7 Γραμματικά καθορισμένη αλλομορφία: βασίζεται σε γραμματικούς παράγοντες και είναι λιγότερο παραγωγική - παραδείγματα.

2.8 Περιπτώσεις αλλομορφίας που εμφανίζουν εξαιρέσεις, π.χ. βλέπω, είδα.

3.1 Οι γλώσσες κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: συνθετικές και αναλυτικές. Είναι χρήσιμο να εννοήσουμε αυτούς τους χαρακτηρισμούς ως πόλους ενός συνεχούς.

3.2 Αναλυτικές είναι οι γλώσσες στις οποίες οι περισσότερες λέξεις αποτελούν ελεύθερα μορφήματα (κινέζικα, βιετναμέζικα, κλπ.)

3.3 Συνθετικές είναι οι γλώσσες που οι λέξεις τους αποτελούνται από περισσότερα μορφήματα (πολυμορφηματικές).

3.4 Οι συνθετικές γλώσσες υποδιαιρούνται σε συγκολλητικές και κλιτικές.

3.5 Χαρακτηριστικά συγκολλητικών γλωσσών:

α) Μπορούμε να ξεχωρίσουμε εύκολα τα μορφήματα που συνδυάζονται στη λέξη. Διαφανής μορφολογική δομή.

β) Υπάρχει σχέση ένα-προς-ένα μεταξύ της μορφής και της έννοιας που δηλώνεται.

3.6 Χαρακτηριστικά κλιτικών γλωσσών:

α) Η διαίρεση της λέξης σε μορφήματα είναι προβληματική.

β) Η σχέση ανάμεσα στα στοιχεία της μορφής και της έννοιας είναι πολύπλοκη.

3.7 Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα συγκολλητικής γλώσσας είναι η τουρκική - παραδείγματα και προβλήματα.

3.8 Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα κλιτικών γλωσσών είναι η λατινική, η αρχαία ελληνική, αλλά και η νέα ελληνική. –αραδείγματα και προβλήματα.

3.9 Μορφές “πορτμαντό”, π.χ. το καταληκτικό /-a/ στα νέα αλληνικά.

4.1 Γλωσσολογικό πρότυπο περιγραφής: ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα της γλωσσολογικής ανάλυσης. Αυτό τυπικά αντικατοπτρίζει και αντιστοιχεί σε μια θεωρία.

4.2 Στοιχείο και διάταξη: Η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία διαφόρων επιπέδων που συνδυάζονται μεταξύ τους με συγκεκριμένους τρόπους.

4.2.1 Το πρότυπο αυτό βλέπει τη γλώσσα ως οικοδόμημα όπου τα μεγαλύτερα στοιχεία αποτελούνται από μικρότερα σε ορισμένη σειρά.

4.2.2  άθε τύπος μπορεί να είναι απλός ή σύνθετος. Ως απλοί τύποι εννοούνται τα μορφήματα. Οι σύνθετοι τύποι αναλύονται σε επιμέρους μορφήματα σε μια σειρά.

4.2.3 Παραδείγμα: ο απλός αόριστος στα αγγλικά, π.χ. bake - baked, phone - phoned.

4.2.4 Το πρότυπο αυτό είναι προβληματικό στην ανάλυση σημασιολογικά σύνθετων τύπων που όμως δεν αναλύονται εύκολα σε επιμέρους μορφήματα, π.χ. take - took.

4.2.5 Σ’ αυτό το πρότυπο δεν υπάρχουν “βασικοί” και “μη βασικοί” τύποι. Αποφεύγονται σκόπιμα δηλώσεις του τύπου το χ γίνεται ψ βάσει μιας διαδικασίας. Δίνεται έμφαση στην συνεμφάνιση και τη συνδυαστικότητα των μορφημάτων.

4.3 Στοιχείο και διαδικασία: Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο κάθε γλώσσα αποτελείται από ορισμένα βασικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά υποβάλλονται σε διαδικασίες έτσι ώστε παράγονται άλλοι, μη βασικοί τύποι.

4.3.1 Έτσι, για τον απλό αόριστο στ’ αγγλικά λέμε ότι ο τύπος bake είναι βασικός ενώ ο τύπος baked είναι παράγωγος.

4.3.2 Το πρότυπο αυτό διέπεται από “ιστορισμό” και έχει κατακριθεί.

4.3.4 Όμως, καλύπτει ικανοποιητικότερα περιπτώσεις όπως το take - took. Σ’ αυτό το πρότυπο δεν είμαστε υποχρεωμένοι να τηρήσουμε μια σχετική σειρά εμφάνισης.

4.4 Λέξη και παράδειγμα: βασική μονάδα ανάλυσης εδώ είναι η λέξη και όχι το μόρφημα. Το μόρφημα θεωρείται δευετρεύον.

4.4.1 Δεν υπάρχει πρόβλημα με τις αναλυτικές γλώσσες εδώ, όμως πρέπει να δείξουμε δύο πράγματα για τις συνθετικές γλώσσες:

α) πώς διαφοροποιείται το μόρφημα από τη λέξη και γιατί η λέξη έχει προτεραιότητα

β) πώς διαφοροποιείται η λέξη από τη φράση

4.5 Επιχειρήματα σχετικά με το ότι η μορφολογική ανάλυση των κλιτικών γλωσσών πρέπει να ξεκινάει από τη λέξη:

α) Η γραμματική κατηγορία που αντιπροσωπεύει κάθε φορά ένα τεμάχιο εξαρτάται από το πού λειτουργούν μέσα στο παράδειγμα της κλίσης μιας λέξης, π.χ. /-me/

β) Επίσης το στοιχείο /-α/ αποτελεί ξεχωριστό τεμάχιο μορφής αλλά η έννοιά του ποικίλει και η σημασιολογική συμβολή του εξαρτάται από τη λέξη μέσα στην οποία λειτουργεί.

4.5.1 Το μόρφημα σ’ αυτήν την ανάλυση υποτάσσεται στη λέξη και την εξυπηρετεί.

4.6 Διαφορά λέξης και φράσης: τα στοιχεία που αποτελούν τη λέξη έχουν μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ τους, π.χ. δεν μπορούμε να παρεμβάλουμε άλλα στοιχεία.

4.7 Εδώ η περιγραφή ξεκινά από τη λέξη και αναπτύσσεται σε περιγραφή της εσωτερικής της δομής αλλά και των σχέσεων που συνάπτει με άλλες λέξεις.

4.8 ΛΕΞΗ  ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο οι λέξεις κατατάσσονται σε μεταβλητές και αμετάβλητες:

α) αμετάβλητες: ελεύθερα μορφήματα που δεν χρειάζονται ανάλυση

β) μεταβλητές: ξεχωρίζουμε τις λέξεις που έχουν κοινή ρίζα και διαφέρουν ως προς τα προσφύματά τους. Ανάμεσα σε αυτές αναγνωρίζουμε επίσης δύο σχέσεις: την παραγωγή και την κλίση.

4.8.1  Κριτήρια που χρησιμοποιούμε για να αποφασίσουμε αν δυο λέξεις συνδέονται με σχέση παραγωγής ή κλίσης:

α) παραγωγικότητα -- στην κλίση η εμφάνιση μιας γραμματικής κατηγορίας είναι πολύ γενική, σε αντίθεση με την παραγωγή

β) σημασιολογική σταθερότητα -- η σημασία που προσθέτει ένα στοιχείο κλίσης είναι καθορισμένη και σταθερή για όλους τους τύπους

γ) γενικά στην κλίση δεν έχουμε αλλαγή στο μέρος του λόγου (γραμματική κατηγορία), σε αντίθεση με την παραγωγή. Το κριτήριο αυτό όμως δεν είναι απόλυτο.

4.8.2 Οι τύποι που συνδέονται με σχέση κλίσης ανήκουν στο ίδιο μορφολογικό παράδειγμα.

4.8.3 “Λέξη και παράδειγμα” -- εφαρμόζεται σε μορφολογικά παραδείγματα κλίσης. Παράδειγμα ανάλυσης.

5.1 Λέξη: ο κάθε τύπος ενός παραδείγματος κλίσης (ή και όλο το κλιτικό παράδειγμα).

5.2 Γραμματική λέξη: ξεχωρίζει τον κάθε τύπο του μορφολογικού παραδείγματος.

5.3 Λέξημα: αντιπροσωπεύει ολόκληρο το παράδειγμα και ισοδυναμεί με λήμμα λεξικού.

5.4 Δύο τύποι που συνδέονται με παραγωγή και όχι με κλίση αποτελούν διαφορετικά λεξήματα, π.χ. ΓΡΑΦΩ, ΓΡΑΦΕΙΟ, ΓΡΑΦΕΑΣ, κλπ.

6.2 Μια συντακτικά ανεξάρτητη λέξη και ένα κλιτικό μόριο επίσης αποτελούν φωνολογική λέξη, π.χ. το δωμάτιό μου, δώσε μου το, κλπ.

7.1. Φωνολογικά καθορισμένη αλλομορφία: πιέσεις από το φωνολογικό περιβάλλον.

7.2 Μπορούμε να περιγράψουμε τα αλλόμορφα δίνοντας το περιβάλλον όπου απαντούν, αλλά μπορούμε επίσης να επιχειρήσουμε μια βαθύτερη ανάλυση.

7.3 Δηλαδή, να εξετάσουμε τα αλλόμορφα σε σχέση με το περιβάλλον και να δούμε εάν ένα από τα αλλόμορφα αποτελεί τον πιο βασικό τύπο (βλ. υποκείμενη δομή).

7.4 Βασικός τύπος ή βάση: θεωρείται το αλλόμορφο του οποίου τα φωνολογικά χαρακτηριστικά ΔΕΝ προβλέπονται από το περιβάλλον.

7.5 Έτσι, έχοντας επιλέξει αυτόν τον τύπο φτιάχνουμε μορφοφωνολογικούς κανόνες που εφαρμόζονται στον βασικό τύπο και παράγουμε τα υπόλοιπα αλλόμορφα.

7.6 Για να κάνουμε σωστή επιλογή πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη την κατανομή και την

ισχύ των κανόνων που θα προτείνουμε.

7.7 Οι κανόνες πρέπει να είναι απλοί και φυσικοί· δηλ. να είναι κανόνες με γενικότερη εφαρμογή στα ελληνικά (ή άλλη γλώσσα). Παράδειγμα: ράβω, ράψω, ραφτώ.

7.8 Το παράδειγμα του πληθυντικού της αγγλικής.

8.1 Αν και στις περισσότερες περιπτώσεις μπορούμε να επιλέξουμε έναν τύπο βάσης, υπάρχουν και περιπτώσεις όλα τα αλλόμορφα έχουν κάποια φωνολογικά χαρακτηριστικά που προβλέπονται από το περιβάλλον τους (δεν είναι αμιγή).

8.2 "ε τέτοιες περιπτώσεις ο τύπος βάσης είναι πιο αφηρημένος από τα αλλόμορφά του.

8.3 Χαρακτηριστικό παράδειγμα: φωνηεντική αρμονία στην τουρκική - η περίπτωση των επιθημάτων /-lAr/ και /-lI/.

8.4 Μορφοφώνημα: το πιο αφηρημένο φωνολογικό στοιχείο που χρειάζεται για να αποδοθούν καλύτερα ορισμένες μορφοφωνολογικές κανονικότητες. Άλλοι γλωσσολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο γενικότερα για να αναφερθούν στα φωνολογικά στοιχεία του τύπου βάσης των μορφημάτων.

9. Προβλήματα μορφολογίας

Εξετάστε τα δεδομένα και απαντήστε τις ερωτήσεις που ακολουθούν:

α) Τι είδους πρόσφυμα χρησιμοποιείται για τον σχηματισμό ρημάτων; περιγράψτε τη μορφή του και τη σχέση του με την υπόλοιπη λέξη.

β) Δεδομένου ότι pusi σημαίνει ‘φτωχός’, ποιο νομίζετε ότι είναι το πιθανότερο νόημα του τύπου pumusi;

γ) Δεδομένου ότι nitad σημαίνει ‘σκοτεινός’, ποιος τύπος νομίζετε ότι είναι πιθανότερο να σημαίνει ‘αυτός σκοτεινιάζει, γίνεται σκοτεινός’;

δ) Δεδομένου ότι pumukaw σημαίνει ‘αυτή ασπρίζει, γίνεται άσπρη’, ποιος νομίζετε ότι είναι ο πιθανότερος τύπος για την έννοια ‘άσπρο’;

Ένα από τα χαρακτηριστικά της σουαχίλι είναι η ύπαρξη κατηγοριών ή κλίσεων για τα ουσιαστικά. Yπάρχουν συγκεκριμένα προθήματα για τον ενικό και τον πληθυντικό που εμφανίζονται με τα ουσιαστικά κάθε κλίσης. Αυτά τα προθήματα χρησιμοποιούνται επίσης για να δηλώσουν τη συμφωνία του υποκειμένου με το ρήμα. Στις προτάσεις που δίνονται εδώ περιλαμβάνονται δύο μόνο κλίσεις (αν και υπάρχουν πολύ περισσότερες στη γλώσσα).

1. Γράψτε όλα τα μορφήματα που μπορέσατε να διακρίνετε (και δώστε την έννοιά τους)

Π.χ. {-toto} = παιδί

{m-} = ονοματικό πρόθημα που εμφανίζεται με ουσιαστικά της 1ης κλίσης στον ενικό αριθμό

{a-} = ρηματικό πρόθημα που εμφανίζεται όταν το υποκείμενο είναι ουσιαστικό της 1ης κλίσης και στον ενικό αριθμό

Ψάξτε να βρείτε κι άλλους ονοματικούς & ρηματικούς δείκτες, καθώς και χρονικούς δείκτες.

2. Πώς δομείται το ρήμα στη σουαχίλι; Δηλαδή, τι είδους μορφήματα συνεμφανίζονται και με ποια σειρά;

3. Πώς θα λέγαμε τα παρακάτω στα σουαχίλι:

α. το παιδί πέφτει .......................................................................................

β. τα καλάθια έχουν φτάσει .......................................................................................

γ. ο άνδρας θα πέσει .......................................................................................

 Κάντε μια μορφολογική ανάλυση των παρακάτω δεδομένων της γλώσσας βερακρούζ (είναι ποικιλία της γλώσσας αζτέκ, μιας αμερινδιανικής γλώσσας του Μεξικού) και απαντήστε τις ερωτήσεις.

1. Δώστε τα μορφήματα της βερακρούζ που αντιστοιχούν στις παρακάτω έννοιες:

εγώ .............................. εσύ .............................. αυτός ..............................

εμείς .............................. εσείς .............................. αυτοί ..............................

τρώω .............................. παρελθοντικός χρόνος..............................

2. Υπάρχουν δύο διαφορετικά μορφήματα στα δεδομένα που είναι ομόφωνα, δηλαδή έχουν την ίδια προφορά. Ποια είναι αυτά;

3. Ποιος είναι ο δείκτης του πληθυντικού αριθμού; Είναι ο ίδιος σε κάθε περίπτωση;