Άρθρα

Οι Αξίες της Νεολαίας Σήμερα,

Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ξεκίνησε μία μελέτη καταγραφής των στάσεων και αντιλήψεων των Ελλήνων, και ειδικά των νέων, σε διάφορα κοινωνικά ζητήματα. Οι πρώτες ενδείξεις δείχνουν μια μεταβολή στον τρόπο σκέψης και απομάκρυνση από τα παραδοσιακά στερεότυπα. Επιστημονικά υπεύθυνος της έρευνας ήταν ο Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ευστράτιος Παπάνης Συμμετείχαν οι φοιτητές Κοινωνιολογίας  Αντώνης Λόης, Δήμητρα Θηβαίου και Ρενέ Πεφάνη.

Η έρευνα διήρκεσε από το Σεπτέμβριο του 2004 έως τον Οκτώβριο του 2007, είχε πανελλήνιο δείγμα νέων από 18-28 ετών και οι συμμετέχοντες ανήλθαν στα 1250 άτομα. Χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο, που βασίστηκε στο Διεθνές Ερωτηματολόγιο Αξιών, αλλά προσαρμόστηκε στα ελληνικά δεδομένα.

1. Εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη και συμμετοχή στα κοινά 

Κατ’ αρχάς, είναι έκδηλη η στροφή των Ελλήνων σε πιο εξατομικευμένους τρόπους ζωής, που θα εντυπωσίαζαν και τους πιο ‘ψυχρούς’ Βορειοευρωπαίους’. Λιγότεροι από τους μισούς (39,4%) συμμετέχουν σε συλλόγους, ομάδες, κοινωνικές εκδηλώσεις και οι περισσότεροι (33,4%) δηλώνουν ότι δεν έχουν χρόνο γι’ αυτό, δεν θα αποκομίσουν κανένα όφελος (52,6%) ή δεν τους ενδιαφέρει τίποτα ιδιαίτερα (11,7%). Το 15,2% του δείγματος θεωρεί ότι σε σύγκριση με πέντε χρόνια πριν η συμμετοχή του στα κοινά έχει αυξηθεί, το 45,5% ότι έχει παραμείνει στα ίδια επίπεδα, ενώ το 34,5% ότι έχει μειωθεί και ότι διάφοροι λόγοι βιοποριστικής φύσεως έχουν  προσδώσει μια περισσότερο ατομικιστική θεώρηση των κοινωνικών δρωμένων. Ταυτόχρονα, η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη προς τους άλλους έχει αντικατασταθεί από την επιφυλακτικότητα (73,2%), με ορατό κίνδυνο να εξελιχθεί σε καχυποψία. Μόνο το 26,5% των νέων εμπιστεύεται πλέον τους συνανθρώπους του. Φαίνεται ότι η ανεπάρκεια του Κράτους να ασκήσει αποτελεσματικά το ρόλο του σε τομείς όπως η πάταξη της ανεργίας, η αξιοκρατία, η Πρόνοια, η Εκπαίδευση, η Υγεία, έχει ενισχύσει τον ανταγωνισμό μεταξύ των πολιτών, τόσο σε ατομικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Οι Έλληνες εμπιστεύονται μόνο όσους ανήκουν στον ‘κύκλο των δικών τους’ ανθρώπων, ένα στενό οικογενειακό και κοινωνικό δίκτυο, που αποκλείει όποιον δεν είναι διαθέσιμος να βοηθήσει σε κάποια δεδομένη δύσκολη στιγμή. Τα περισσότερα άτομα δηλώνουν ότι έχουν 2-5 κοντινούς φίλους ( ένα 2,9% πιστεύει ότι δεν έχει απολύτως κανένα άνθρωπο που να θεωρεί φίλο του) προς τους οποίους θα ήταν πρόθυμοι να προσφέρουν ψυχολογική στήριξη (18,1%), οικονομική βοήθεια (6,8%) και ψυχολογική και οικονομική αρωγή ( 70,3%), άλλη βοήθεια (1,9%) ή και καμιά απολύτως βοήθεια (1,9%). Μάλιστα, οι νέοι στέκονται έμπρακτα δίπλα στα άτομα που εμπιστεύονται, αφού το 16,1% από αυτά έχει προσφύγει στους συμμετέχοντες στην έρευνα μία φορά κατά το τελευταίο έτος για κάποιο προσωπικό τους πρόβλημα, το 27% δύο φορές, το 12,8% τρεις φορές, το 9,7% τέσσερις, το 10,6% πέντε, ενώ ένα 10,1% δεν έχει απευθυνθεί καμιά φορά για κάποιο προσωπικό του θέμα. Πάντως, το 53,1% των νέων επιλέγει φίλους του ίδιου κοινωνικού, οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου με αυτούς, το 26,1% υψηλότερου και μόνο το 14,3% χαμηλότερου. Η έννοια της γειτονιάς έχει απωλέσει τη σημασία που είχε παλιότερα. Έτσι, 35,1% δεν θα εμπιστευόταν κάποιον γείτονα, το 29,7% είναι επιφυλακτικό απέναντί τους, αλλά ενδεχομένως να έδειχνε εμπιστοσύνη και το 34,8% εξακολουθεί να τους εμπιστεύεται. Η ανάλυση κατέδειξε ότι η γειτονιά διατηρεί ακόμα τη σημασία της στα χωριά, ενώ υποβαθμίζεται στις αστικές περιοχές.

Έτσι στην ερώτηση αν θα γίνονταν εθελοντές αιμοδότες οι θετικές απαντήσεις των νέων ανήλθαν μόνο στο 22,6%, ενώ το θετικό ποσοστό περιορίστηκε στο 8,2%, όταν ερωτήθηκαν, εάν σκόπευαν να γίνουν δωρητές οργάνων ή μυελού των οστών. Αντίθετα το 61,7% θα πρόσφερε οικονομική ενίσχυση σε θύματα φυσικών καταστροφών.

Όμως, η κοινωνική ζωή  προϋποθέτει τη διαπροσωπική εμπιστοσύνη που οδηγεί στη συμμετοχικότητα, η οποία με τη σειρά της διασφαλίζει την κοινωνική συνοχή και σταθερότητα. Ήρθε η ώρα πια να μιλήσουμε για το κοινωνικό κεφάλαιο του τόπου, δηλαδή στην «αλληλεγγύη», η οποία εμφανίζεται ως αντίσταση σε καταστάσεις φτώχειας, καταπίεσης και εξαναγκασμού και το ενδιαφέρον για τα κοινά.

Οι κοινωνικές διασυνδέσεις έχουν ευεργετικά αποτελέσματα σε θεμελιώδεις τομείς της ατομικής ζωής, δεδομένου ότι πολλαπλασιάζουν τις ευκαιρίες γνώσης και την πρόσβαση σε αυτήν μέσω της συναναστροφής με άτομα διαφόρων ειδικοτήτων και της οικειοποίησης του πολιτισμικού τους κεφαλαίου.

Σύμφωνα με διεθνείς έρευνες το κοινωνικό κεφάλαιο έχει δυναμικά και μετρήσιμα αποτελέσματα σε πολλούς τομείς της ζωής που είναι κάτι περισσότερο από θερμά συναισθήματα στοργής ή αίσθηση υπερηφάνειας που απορρέει από τη συμμετοχή σε μία κοινότητα. Τα εν λόγω αποτελέσματα συνίστανται στη μείωση της εγκληματικότητας, σε καλύτερη υγεία, στη μακροζωία, στη βελτίωση της σχολικής επίδοσης, σε δικαιότερη κατανομή εισοδήματος, στη βελτίωση της φροντίδας των παιδιών και τον περιορισμό της κακοποίησής τους, σε πιο αποτελεσματική διακυβέρνηση και σε καλύτερη οικονομική απόδοση μέσω της αυξημένης εμπιστοσύνης. Τα άτομα που διαθέτουν κοινωνικό κεφάλαιο έχουν περισσότερες πιθανότητες να χαίρουν καλύτερης υγείας, στέγασης, να εργάζονται και να είναι ευτυχισμένα.

Η σύγκριση των επιπέδων εμπιστοσύνης προς τους υπόλοιπους Έλληνες και προς τους αλλοδαπούς έφερε στο φως την εσωστρέφεια των νέων Ελλήνων. Το  56,7% δηλώνει ότι σε πολύ λίγο θα εμπιστευόταν τους ξένους που ζουν στη χώρα μας, σε αντιπαραβολή με το 24,3% που τρέφει ανάλογη δυσπιστία προς τους ίδιους τους Έλληνες. Το 47,7% θα ψήφιζε κάποιον αλλοδαπό υποψήφιο στις δημοτικές ή εθνικές εκλογές, ενώ το 51,7% όχι.

Κατά την άποψη του δείγματος της έρευνας, οι σχέσεις των κατοίκων μεταξύ τους είναι μέτριες (50,1%), ενώ μόνο το 19,8% θα δεχόταν να συνεργαστεί εθελοντικά με άλλους για το κοινό καλό της πόλης ή του χωριού. Πάντως, μόνο το 4,5% των νέων πιστεύει ότι η προσωπική του δράση μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής, τις πολιτικές εξελίξεις και τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, ενώ οι πλειοψηφία (95,5%) θεωρεί ότι η ενέργειές του μπορούν να έχουν πολύ μικρή επίδραση. Το 55% θεωρεί ότι στην πόλη που διαμένει υπάρχουν μερικές παρεξηγήσεις και διαμάχες μεταξύ των κατοίκων, που ορισμένες φορές (5,9%) οδηγεί σε ένταση και κάποτε (1,3%) ακόμα και σε βία.. Το 37,8% θεωρεί αντίθετα ότι υπάρχει ομόνοια.

Το 15,4% όσων συμμετείχαν στην έρευνα δηλώνει ότι νιώθει απομακρυσμένο από τους συνανθρώπους, το 52% παραμένει αδιάφορο και δηλώνει ότι δεν νιώθει ούτε κοντά ούτε μακριά τους, ενώ το 31.9% αντιστέκεται στην τάση και θεωρεί ότι παραμένει κοντά στο παραδοσιακό στερεότυπο του φιλικού και εξωστρεφούς Έλληνα.                                                                                       

2. Αίσθημα Ασφάλειας 

Το συναίσθημα ασφάλειας, που είναι χαρακτηριστικό μιας ευνομούμενης πολιτείας, φαίνεται να διατηρείται στην Ελλάδα, παρόλο που η ανασφάλεια σταδιακά υφέρπει στις καρδιές των πολιτών:

Ενώ το 49,8% των συμμετεχόντων πιστεύει ότι τα επίπεδα βίας έχουν παραμείνει τα ίδια κατά τα τελευταία πέντε χρόνια, το 38,7% δηλώνει ότι, κατά την άποψή του, έχουν αυξηθεί και μόνο το 11,3% διακρίνει μείωση. Ανασφάλεια μέσα στο ίδιο το σπίτι του βιώνει το 18,2% του δείγματος, στο 20,9%  το αίσθημα ασφάλειας βρίσκεται σε μέτρια επίπεδα, ενώ το 61,2% πιστεύει ότι η ασφάλεια είναι μεγάλη μέσα στο σπίτι (my home is my castle). Δυστυχώς, το 33,6% δεν εμπεδώνει το ίδιο αίσθημα ασφάλειας στο δρόμο, το 21,2% νιώθει μέτρια προστασία, αλλά το 45,2%  εξακολουθεί να κυκλοφορεί χωρίς να αισθάνεται απειλή. Παρόλα αυτά, το 15,8% δήλωσε ότι έχει πέσει θύμα βίας κατά το παρελθόν. (διάρρηξη 5,5%, ληστεία 5,2%, κλοπή 4,8%, χτυπήματα 0,8%). Οι αιτιακές αποδόσεις των κοινωνικών συγκρούσεων, στα πλαίσια του χωριού ή της πόλης που κατοικούν, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Συγκεκριμένα, το 11,8% αποδίδει τις όποιες αντιθέσεις σε κομματικές διαφορές, το 8,6% σε διαφορές στο μορφωτικό επίπεδο, το 8,9% σε διαφορές ιδιοκτησίας, το 19% σε ασυμβατότητα μεταξύ των διαφορετικών εθνικοτήτων, το 3,5% στο χάσμα των γενεών, το 5,1% σε ταξικές αντιθέσεις, το 4,1% σε οικονομικές ανισότητες, το 0,6% σε διαφυλικές συγκρούσεις, το 0,8% σε θρησκευτικούς λόγους και το 2,6% σε διαφορές παλαιών και νέων κατοίκων μιας περιοχής. Το 21,5% πιστεύει ότι εξακολουθεί να υφίσταται στις μέρες μας εκπαιδευτικός αποκλεισμός, το 19% θεωρεί ότι η Δικαιοσύνη εξοβελίζει συστηματικά πολίτες χαμηλού κοινωνικού ή οικονομικού επιπέδου, το 22% νιώθει ότι αρκετοί Έλληνες αποκλείονται από τα αγαθά της Υγείας και της Πρόνοιας και το 16,1 δήλωσε ότι έχει εργαστεί έστω και μία φορά σε επαγγέλματα, χωρίς να έχει κανενός είδους ασφάλιση.

3. Πρόσβαση στις πληροφορίες και ανάγνωση εφημερίδων

Η Ελλάδα έχει προχωρήσει δυναμικά τα τελευταία δύο χρόνια στην μεταβιομηχανική εποχή της πληροφορίας. Η διείσδυση του διαδικτύου και η ταχεία μεταφορά δεδομένων δίνουν τη δυνατότητα στους νέους να έχουν διαρκή πρόσβαση στις πληροφορίες που τους αφορούν. Αυτό αποτυπώνεται και στις απαντήσεις του δείγματος της έρευνας: Ένα συντριπτικό ποσοστό της τάξεως του  76,9% πιστεύει ότι η πρόσβαση έχει βελτιωθεί , το 19,6% ότι έχει παραμείνει στα ίδια επίπεδα και μόνο το 3,2% θεωρεί ότι η πληροφόρηση έχει επιδεινωθεί. Το 10,1% έχει κινητοποιήσει τα ΜΜΕ για την επίλυση κάποιου κοινωνικού ή τοπικού προβλήματος, ενώ το 44.5% διαβάζει πολιτικές εφημερίδες,  το 12,4% οικονομικές, το 18,9 αθλητικές, το 28,1 κοσμικές εφημερίδες ποικίλης ύλης και το 24% τοπικές. Το 58,4% ακούει ραδιόφωνο κάθε μέρα, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για την τηλεόραση είναι 76,6%. Ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό νέων δήλωσε ότι κύρια πηγή πληροφόρησή του είναι οι συγγενείς και οι φίλοι (31%), τους οποίους εμπιστεύεται περισσότερο. Τέλος, το 31,2% των νέων του δείγματος δήλωσε ότι συμμετέχει σε διαδικτυακές κοινότητες. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές φαίνεται ότι έχουν μπει για τα καλά στη ζωή των νέων, αφού το 51,7% θεωρεί ότι γνωρίζει τη χρήση τους από αρκετά καλά έως πολύ καλά, το 41,9 μέτρια έως λίγο, ενώ ένα μικρό ποσοστό της τάξεως του 6,3% δηλώνει ότι δεν έχει ασχοληθεί ποτέ με αυτούς. Η κινητικότητα εκτός πόλης ή νομού κυμαίνεται σε μέτρια επίπεδα: Το 22,4% των νέων δήλωσε ότι έχει μετακινηθεί από 0-2 φορές εκτός νομού ή πόλης κατά το τελευταίο έτος, το 31,5% 3-5 φορές, το 12,3% 6-8 φορές, ενώ οι υπόλοιποι παραπάνω από 9 φορές.

4. Ευτυχία, αυτοεκτίμηση και έλεγχος των αποφάσεων

Οι Έλληνες παρά τις δυσκολίες και τα καθημερινά βιοτικά προβλήματα εξακολουθούν να διατηρούν την αισιοδοξία, την αθωότητα, τον αυθορμητισμό και τη ζωντάνια. Το 65,3% των νέων δηλώνουν πολύ ή αρκετά ευτυχισμένοι, το 31%  δεν νιώθει ούτε ευτυχία ούτε δυστυχία, ενώ λίγο ή πολύ  δυστυχισμένο αισθάνεται το 3,6% των νέων. Η αυτοεκτίμηση εξαρτάται και από τη δυνατότητα ελέγχου των αποφάσεων και των συμβάντων της ζωής.  Το 56,2% των νέων θεωρεί ότι ασκεί επαρκή έλεγχο στις αποφάσεις που αφορούν τη ζωή του, το 2,8%  ότι η ζωή του είναι ανεξέλεγκτη και το 40,8 πιστεύει ότι ασκεί μερικό έλεγχο στην πορεία της ζωής του.

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω το 57,1% αισθάνεται μεγάλη εσωτερική δύναμη και μπορεί να επιδρά και να αλλάζει τη ζωή του, εφόσον θελήσει. Αντίθετα, το 42,7% πιστεύει ότι έχει μικρή δυνατότητα αλλαγής και αποδέχεται τις καταστάσεις μοιρολατρικά.

Το 55,8% αισθάνεται αρκετή συναισθηματική πληρότητα, το 16,5% μεγάλη, ενώ το 25,6% λίγη έως καθόλου. Το 35,5% σπάνια νιώθει συναισθηματικό κενό, το 44,3% μερικές φορές και το 18,3% συχνά. Η δύναμη της οικογένειας επιβεβαιώνεται για πολλοστή φορά: Οι νέοι αντλούν συναισθηματική πληρότητα από αυτήν σε ποσοστό 60%, έπονται οι φίλοι με  19,6%, οι ερωτικοί σύντροφοι με 17.2%, ενώ η εργασία και η καριέρα βιώνονται ως μέσα βιοπορισμού και όχι ως πηγές συναισθηματικής κάλυψης. Τέλος το 89,9% δηλώνει ότι διασκεδάζει τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα σε κέντρα ή μπαρ (το 14,4% του δείγματος και με άτομα διαφορετικής εθνικότητας).

5. Αντιλήψεις προς τους θεσμούς

Είναι διαδεδομένη η άποψη ότι οι σημερινοί νέοι απαξιώνουν συλλήβδην τις αξίες, τους θεσμούς και απορρίπτουν αστόχαστα οτιδήποτε παραδοσιακό. Τα ευρήματα της έρευνας μας οδηγούν σε μια εναλλακτική διαπίστωση: Οι νέοι δεν καταδικάζουν τους θεσμούς, αλλά τους φορείς τους. Μόνο το 23,8% θεωρεί σημαντική την πολιτική, το 89,8% δεν εμπιστεύεται τους βουλευτές, το 32,7% έχει μεγάλη εμπιστοσύνη στο στρατό, το 38% πιστεύει ότι η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του, 75% δίνει μεγάλη βαρύτητα στον ελεύθερο χρόνο και στη σημασία του για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, το 73,2% εμφατικά είναι προσανατολισμένο προς την εργασιακή αποκατάσταση και ένα συντριπτικό 86% θεωρεί ότι η οικονομική ανεξαρτησία είναι βασική προτεραιότητα. Το 56,1% νιώθει απελευθερωμένο στον ερωτικό τομέα και το 63,9% θεωρεί ότι η τύχη έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη μέχρι τώρα εξέλιξή του. Παράλληλα, το 37,6% δηλώνει ότι εξαπατήθηκε από φίλους και γνωστούς, έστω και μία φορά κατά τα τελευταία δύο χρόνια.. Το 68,2% των νέων στηρίζουν την ιδιωτικοποίηση και θεωρούν ότι το Κράτος πρέπει να σταματήσει οποιαδήποτε παρέμβαση, ενώ το 90,8% πιστεύει ότι οι αμοιβές πρέπει να συνδεθούν με την εργασιακή απόδοση. Το 36,5% θα χρησιμοποιούσε οποιοδήποτε μέσον για να πετύχει κοινωνική και οικονομική καταξίωση και το 45% ενδεχομένως θα σκεφτόταν να καταφύγει σε χρηματισμό των υπευθύνων, εάν παρίστατο ανάγκη. Οι νέοι απαξιώνουν με μεγάλα ποσοστά το συνδικαλιστικό κίνημα (80%), θεωρούν ότι ακόμα και σήμερα ορισμένοι πολίτες εξακολουθούν να αποκλείονται για πολιτικούς λόγους (19,7%), ενώ δεν πιστεύουν στην αξιοπιστία της τηλεόρασης και του Τύπου, στα οποία αποδίδουν ψυχαγωγική κυρίως αξία. Πάντως το 30,9% δήλωσε ότι επισκέφτηκε κάποιον πολιτικό για προσωπική του υπόθεση, το 50,2% ότι έστω και μία φορά στη ζωή του συμμετείχε σε διαδήλωση, το 43% σε προεκλογική συγκέντρωση, το 79,7% ψήφισε στις βουλευτικές εκλογές, το 73,5% στις δημοτικές και το 65% στις ευρωεκλογές)                   

Συμπεράσματα

Το πιο ανησυχητικό στοιχείο των ευρημάτων είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης προς το συνάνθρωπο, το οποίο συνδυαζόμενο με την αδιαφορία για συμμετοχή στα κοινά προοιωνίζει μια αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού. Πραγματικά, το κοινωνικό κεφάλαιο του τόπου μας είναι από τα χαμηλότερα της Ευρώπης. Ο έντονος ατομισμός αποκλείει την κοινωνική δράση και η απαξίωση της πολιτικής και του συνδικαλισμού, κληροδότημα της υποκριτικής στάσης των προηγούμενων γενεών και της αφερεγγυότητας, ενισχύει την κοινωνική μοναξιά και ευνοεί τον απομονωτισμό. Η κοινωνία γίνεται περισσότερο άκαμπτη και περισσότερο από ποτέ γίνεται εμφανής η ανάγκη για ένα κοινωνικό πρότυπο, που θα δρα αντισταθμιστικά στη διάβρωση της συλλογικότητας.

ΠΙΝΑΚΕΣ

Πιστεύετε ότι σήμερα υπάρχουν πολίτες που αποκλείονται από την κοινωνική-οικονομική ζωή για πολιτικούς λόγους

Εμπιστεύεστε τους πολιτικούς και τους βουλευτές

Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα

Πιστεύετε ότι η αμοιβή πρέπει να συνδεθεί με την εργασιακή απόδοση

Πιστεύετε ότι πρέπει να αρθεί η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων

Πιστεύετε ότι το συνδικαλιστικό κίνημα σήμερα μπορεί να προασπίσει  τα δικαιώματα των εργαζομένων

Πιστεύετε στην Ευρωπαϊκή ιδέα και ολοκλήρωση